Pewnie już wielokrotnie mieliście okazję obserwować spłoszone stada płoci, wzdręg lub uklei. Wszystkie te ryby uciekają w jednym kierunku, czasami rozdzielają się, by potem znów się połączyć, dostosowując wzajemnie swoją szybkość i kierunek poruszania się. W wodach mórz i oceanów często można zaobserwować ławice, które składają się już nie z setek tysięcy, lecz milionów sztuk ryb, zajmujących przestrzeń nawet na kilka kilometrów, płynących obok siebie w równych odstępach. Analizując średnie odległości oraz średnie odchylenia kątowe pomiędzy poszczególnymi osobnikami, naukowcy odkryli zadziwiający efekt hydrodynamiczny: każda ryba płynąca w ławicy napotyka na mniejszy opór środowiska wodnego, niż gdyby poruszała się samotnie.

Jak ryby tworzące ławicę utrzymują ze sobą łączność?

Istotną rolę odgrywa kontakt wzrokowy, być może nawet główny. Prawdopodobnie ryba płynąca z przodu jest kluczowym punktem orientacyjnym dla reszty stada. Ryby, których oczy są zalepione specjalną masą, nie są w stanie tworzyć stada. Szczególnie aktywne są ławice leszczy, poszukujących pożywienia lub polujących okoni, o zmierzchu. Później, w ciemnościach nocy, rozpraszają się. Ważną rolę odgrywają również sygnały odbierane przez linię naboczną, co potwierdzono eksperymentalnie. Jeśli tylko niektóre wzdręgi miały zalepione oczy, potrafiły poruszać się i płynęły za stadem. Po usunięciu linii nabocznej w eksperymencie nie potrafiły już odnaleźć drogi do ławicy.

Również udowodniono, choć badania w tej kwestii są jeszcze niewystarczające, że ryby karpiokształtne wydzielają chemiczne substancje alarmowe, produkowane przez komórki naskórka. Martwe ryby nie wydzielają takich substancji. Substancje chemiczne te działają najbardziej ostrzegawczo w obrębie tego samego gatunku: zraniony karp ostrzega przede wszystkim inne karpie, leszcz – pozostałe leszcze, i tak dalej. Warto o tym pamiętać, wypuszczając zranioną, ale żywą rybę do siatki, umieszczonej blisko miejsca połowu. Łączność zapewniają również sygnały dźwiękowe, chociaż – jak stwierdzili naukowcy – wiele zależy od stanu fizjologicznego ryb. Na przykład głodne okonie szybko reagują na dźwięki wydawane przez osobnika pożerającego ukleję i podążają w tym kierunku, natomiast syte pozostają obojętne.

Badania zachowania się ryb w stadzie, czyli ławic, są znacznie trudniejsze niż badania pojedynczych osobników. Niemniej jednak udało się ustalić kilka istotnych czynników, które pomagają odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tak wiele gatunków ryb prowadzi tryb życia w ławicach. Stado ryb łatwiej znajduje pożywienie. Setki lub tysiące oczu, narządów węchu i smaku, łatwiej i szybciej przeszukują środowisko, natrafiając na skupisko pokarmu. Jeśli jedna płotka na przykład natrafi na kolonię racicznicy zmiennej i zacznie miażdżyć zębami gardłowymi skorupki małży, pozostałe ryby natychmiast przystąpią do żerowania.

Skuteczniejsza obrona przed drapieżnikami

Ławica potrafi również skutecznie się bronić. Zdobycie pouczających danych uzyskano w eksperymencie przeprowadzonym w akwarium: samotne, małe rybki były zjadane przez dorsza średnio w 26 sekund, jednak pierwsze rybki ze stada padały ofiarą drapieżnika dopiero po ponad 2 minutach. Inna znacząca obserwacja – gdy do ławicy strzebli zbliża się szczupak, stado się skupia, ale kilka rybek pozostaje na jego skraju odseparowanych. Czy jest to sygnał alarmowy, czy manewr sprawdzający drapieżnika, czy też zamierza polować?

Nie broni się pojedynczy osobnik, broni się cała ławica. Gdy szczupak atakuje, stado się rozłamuje, ale drapieżnik napotyka poważne trudności ze schwytaniem zdobyczy. To właśnie efekt ławicy. Nadal mają wątpliwości? Spróbujcie złapać równocześnie dziesięć piłek rzuconych w waszym kierunku, tak samo zgrabnie jak jedną.

Ostatnio technikę zdjęć filmowych wykorzystuje się m.in. do obserwacji zachowania się ławic. Zarejestrowano m.in. ataki drapieżnej barrakudy na ławicę śledzi.

Ławica może jednak pełnić funkcje nie tylko obronne. Również drapieżnicy odnoszą korzyści ze stadnego polowania. Na przykład stado okoni, aby łatwiej rozproszyć ławicę uklei i pochwycić oddzielone rybki, organizuje prawdziwe polowania z nagonką. Podobnie zachowują się młode sandacze lub wielkie morskie ryby, jak tuńczyki, które otaczają ławicę małych ryb zwartym kordonem.